هستی شناسی اجتماعی در تفکر علامهٴ شهید مطهری

هدف اصلی این مقاله، ارائهٔ یک تحلیل ساختاریافته و منظومه­وار از نظریات پراکندهٔ استاد مطهری دربارهٔ «هستی­شناسی اجتماعی» است. هستی­شناسی اجتماعی (بحث فلسفی در قلمرو مبادی و مبانی هستی­شناختی علم اجتماعی)، یکی از موضوعات عمدهٔ فلسفهٔ علم اجتماعی است. به این ترتیب، پرسش اصلی مقالهٔ پیش رو این است که آیت­الله مطهری چه پاسخ­هایی به مسائل هستی­شناختی «فلسفهٔ علم اجتماعی» داده است؟ از میان مباحث مربوط به بحث هستی­شناسی اجتماعی، چهار مقولهٔ بنیادی مطالعه شده است: «انسان­شناسی اجتماعی»؛ «هویت­پژوهی فلسفی جامعه»؛ و «علیّت در جهان اجتماعی» و «مضمون دگرگونی های اجتماعی». در بخش انسان­شناسی اجتماعی مشخص شده باورمندی به گونه­ای خاص از معانی ذهنی در کنشگران اجتماعی و هویت­مندی پیشااجتماعی، تأثیر عمیقی بر تبیین اجتماعی می­نهد. در بخش دوم مقاله، ثابت شده که علامه مطهری برای جامعه، «وجود حقیقی» قائل است؛ اما در عین حال، فرد را مستحیل در جامعه نمی­انگارد و برای فرد، «استقلال نسبی» از ساختارهای اجتماعی را می­پذیرد. در بخش «علیّت در جهان اجتماعی» گفته می شود که از نظر آیت­الله، در جهان اجتماعی، رابطهٔ علیت وجود دارد، اما علل، محدود به علل مادّی نیست؛ بلکه «علل معنوی و غیرمادّی» نیز در تحولات اجتماعی، مدخلیت دارند. در بخش پایانی نیز آمده است که آیت­الله شهید، برای پاره­ای از «دگرگونی های اجتماعی»، هویتی از نوع نزاع حق و باطل قائل شده است.